فاجعه‌های محیط زیستی که هر از گاهی در گوشه و کنار جهان رخ می‌دهد، اغلب حاصل فعالیت‌هایی است که بشر به ویژه از یکصد سال پیش در راه رسیدن به توسعه و رفاه، و در طی فرآیند صنعتی شدن، به آن‌ها دست زده و سرانجام باعث تخریب و آلودگی محیط‌‌زیست شده است. مدت‌هاست که علاج این‌گونه نابسامانی‌ها که سلامتی بشر را به خطر انداخته‌اند، فکر انسان را به خود مشغول داشته و نشست‌های بین‌المللی متعددی را شکل داده که به کنفرانس « محیط‌‌زیست انسان» و کنفرانس « محیط‌‌زیست و توسعه» (معروف به «اجلاس سران زمین») به‌عنوان سرآمد این نشست‌ها می‌توان اشاره کرد که به ترتیب در شهرهای استکهلم (سوئد) و ریودوژانیرو (برزیل) در سال‌های 1972 و 1992 توسط سازمان ملل برگزار شدند.

مقدمه ناشر 5

پیشگفتار 21

فصل اول: توسعه پایدار در حقوق بین‌المللی محیط‌‌زیست 23

1-1-مقدمه 23

1-2-تعاریف 26

1-2-1- مفهوم توسعه پایدار از دیدگاه مختلف 26

الف) مفهوم توسعه پایدار 26

ب) مفهوم توسعه پایدار در حقوق بین‌الملل محیط‌‌زیست 27

ج)مفهوم توسعه پایدار در اعلامیه ریو 27

د) مفهوم توسعه پایدار در اسناد یونسکو 28

1-2-2-مفاهیم پیرامون توسعه پایدار 29

الف) توسعه پایدار زیست‌محیطی 29

ب) توسعه پایدار اقتصادی 30

ج) توسعه پایدار اجتماعی 34

د) توسعه پایدارفرهنگی 36

هـ) توسعه پایدار سیاسی 37

1-3-برنامه محیط‌‌زیست سازمان ملل متحد در تدوین و توسعه حقوق بین‌الملل محیط‌‌زیست 39

1-4-نقش سازمان ملل در کمک به پایداری محیط‌‌زیست 42

1-5-تلاشهای سازمان ملل متحد در حفاظت از محیط‌‌زیست 46

1-5-1- مجمع عمومی سازمان ملل متحد 46

الف) کنفرانس محیط‌‌زیست انسانی (استکهلم) 47

ب) کنفرانس و اعلامیه ریو (محیط‌‌زیست و توسعه) 49

ج) دستور کار قرن 21 51

د) اجلاس زمین+5 53

هـ) اجلاس ژوهانسبورگ 2002 54

و) اجلاس ریو + 20 56

1-5-2-سازمان‌های بین‌المللی غیردولتی 58

الف) اتحادیه بین‌المللی حفاطت از طبیعت و منابع طبیعی 58

ب)صندوق جهانی طبیعت 60

1-6-دستورکار جدید کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل در اجلاس هفدهم 61

الف) زمین 63

ب) کشاورزی 64

ج) توسعه روستایی 65

د) بیابان‌زایی 66

هـ) خشکسالی 67

1-7-جایگاه حقوقی اسناد مربوط به توسعه پایدار 68

1-7-1- جایگاه حقوقی کنفرانسهای استکهلم و ریو 68

1-7-2-جایگاه حقوقی متون قراردادی 69

1-7-3-جایگاه حقوقی قطعنامه‌های مجمع عمومی 70

1-7-4-طرح اجرای اهداف اجلاس جهانی توسعه پایدار سال 2002 71

1-8- آرمان‌های توسعه پایدار در جمهوری اسلامی ایران 72

1-8-1-نبود فقر 72

1-8-2-به صفر رساندن گرسنگی 73

1-8-3-سلامت مطلوب و رفاه 74

1-8-4-آموزش با کیفیت 76

1-8-5-برابری جنسیتی 77

1-8-6-آب سالم و تأسیسات بهداشتی 78

1-8-7-انژری پاک و قابل دسترس 79

1-8-8-شغل شرافتمندانه و رشد اقتصادی 79

1-8-9-صنعت، نوآوری و زیرساخت 81

1-8-10-کاهش نابرابری‌ها 82

1-8-11-شهرها و جوامع پایدار 83

1-8-12-تولید و مصرف مسئولانه 84

1-8-13-اقدام برای اقلیم 85

1-8-14-زندگی زیر آب 86

1-8-15-زندگی روی زمین 87

1-8-16-صلح، عدالت و نهادهای توانمند 89

1-8-17-مشارکت برای آرمان‌ها 90

فصل دوم: بررسی حقوقی گردوغبار در ایران و مناسبات با کشورهای همسایه غربی 93

2-1-مقدمه 93

2-2-تعاریف و مفاهیم 99

2-2-1-باد 99

2-2-2-طوفان 99

2-2-3-گرد و غبار 99

2-2-4-طوفان‌های گردوغبار 100

2-2-5-آلودگی فرامرزی 101

2-3- مراکزتولیدگردوغبار در جهان و ایران 101

2-3-1- مراکز تولیدگردوغبار در جهان 101

2-3-2-گردوغبار در خاورمیانه 103

2-3-3-مراکز تولید گردوغبار در ایران 104

2-3-4-منشاء غبارهای مشاهده‌شده در زاگرس 108

2-4-روند پیشرفت پدیده گردوغبار در ایران 109

2-5-عوامل مؤثر در ایجاد پدیده گردوغبار 111

2-6-خسارات ناشی از گردوغبار 113

2-6-1-انتقال به سایر مناطق 113

2-6-2- تأثیر بر آب و هوا 114

2-6-3-تأثیر بر دریاها 114

2-6-4-تأثیر بر رشد گیاهان 115

2-6-5-تأثیر بر بیابان‌ها 115

2-6-6- تأثیر بر سلامت انسان 116

2-6-7- تأثیر در کشاورزی 117

2-6-8-تأثیر در حمل و نقل 118

2-7-پروژه سد لیسو ترکیه(GAP) و تأثیر آن بر ایران، سوریه و عراق 118

2-8-راه‌های مقابله با پدیده گردوغبار 119

2-8-1-مالچ پاشی 120

2-8-2-جنگلکاری 121

2-8-3-مدیریت خشکسالی 121

2-8-4-اقدامات دیگری 122

2-9-اسناد و مقررات مرتبط با گردوغبار 122

2-10-کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی 123

2-11-تعهدات کشورهای منطقه در زمینۀ گردوغبار 127

2-11-1-استفاده غیر خسارت بار از سرزمین 127

2-11-2-همکاری منطقهای 127

2-11-3- پیشگیری، کنترل و اطلاع رسانی 128

2-11-4-جبران خسارات ناشی از ریزگردها 128

2-12-ارزیابی اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران 129

2-12-1-اقدامات در سطح داخلی 129

2-12-2-اقدامات منطقه‌ای و فراملّی 132

2-12-3- اقدامات در سطح بین‌المللی 134

2-13- بیانیه اجلاس بین المللی مقابله با گرد و غبار 136

فصل سوم بررسی مشکلات زیست‌محیطی دریاچه ارومیه از دیدگاه حقوق بین‌الملل 143

3-1-مقدمه 143

3-2-موقیعت جغرافیایی دریاچه ارومیه 144

3-3-مشکلات، معضلات و دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه 148

3-4-دلایل کاهش آب دریاچه ارومیه 150

3-5-عوامل مؤثر بر بحران زیست‌محیطی دریاچه ارومیه 152

3-6-عواقب خشک شدن دریاچه 155

3-7-کاربری اراضی 159

3-8-حفاظت از تالاب‌ها در حقوق بین‌الملل محیط‌‌زیست 162

3-9-فعالیت‌های عمرانی در تالاب ارومیه؛ نقض تعهد به ترویج استفاده معقول از تالاب‌ها 163

3-10-اقدامات مؤثر برای نجات دریاچه ارومیه از وضعیت بحرانی کنونی آن 165

3-11-راهکارهای حل بحران زیستی دریاچه ارومیه 169

3-11-1-هماهنگ سازی سیاست‌ها وقوانین ملّی با تعهد به استفاده معقول از تالاب ارومیه 169

3-11-2-اتخاذ سیاست‌های تالابی خاص دریاچه ارومیه 169

3-11-3-از اقدامات انجام شده وراهکارهای داده شده 169

3-11-4-ارتقاء سیستم ارزیابی اثرات زیست‌محیطی 170

3-11-5-ایجاد و ارتقاء زمینه مشارکت مردم 170

3-11-6-نوسازی و توان بخشی تالاب 170

3-11-7-مدیریت منابع آب 170

3-11-8-مشارکت عمومی 171

3-11-9- همکاری سازمانی 171

3-12-عوامل عدم رسیدگی به وضعیت دریاچه ارومیه 172

3-13- جمع بندی 172

فصل چهارم: تعهدات و مسئولیت دولتها در زمینۀ حمایت و حفاظت از محیط‌‌زیست در برابر پسماندها 175

4-1-مقدمه 175

4-2- تعاریف و تعهدات 178

4-2-1-پسماند 178

پسماندهای عادی 179

پسماندهای پزشکی (بیمارستانی) 179

پسماندهای ویژه 179

پسماندهای کشاورزی 179

پسماندهای صنعتی 179

4-2-2-دفع و تخلیه غیرقانونی پسماندها 180

4-2-3- حمل و نقل فرامرزی قانونی و غیر‌قانونی پسماندها 183

4-2-4- مدیریت صحیح محیط زیستی 184

4-3-مقررات مربوط به حمل و نقل برون‌مرزی پسماندهای خطرناک 184

4-3-1-اقدامات در سطح ملّی 185

4-3-2-اقدامات در سطح منطقهای 185

4-3-3-اقدامات در سطح بین‌المللی 186

4-4-برنامه یونپ 186

4-5-تعهدات ناشی از کنوانسیونهای بین‌المللی در زمینه پسماندها 188

4-6-تعهدات دولتها در زمینۀ کاهش تولید، دفع، تخلیه و حمل ونقل فرامرزی پسماندها 188

4-7-تعهدات دولتها به همکاری‌های بین‌المللی برای کـاهش آثـار زیـانبـار پسماندها 189

4-8- کنوانسیونهای مربوط به پسماندهای خطرناک و مسئولیت دولت‌ها در زمینۀ خسارات وارده 192

4-8-1- کنوانسیون بازل 192

4-8-2- کنوانسیون سایکم 195

4-8-3- کنوانسیون روتردام 196

4-8-4-کنوانسیون استکهلم 197

4-9- مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها در زمینۀ خسارات زیست‌محیطی ناشـی حمـل و نقـل فرامرزی و اشکال جبران خسارت 199

4-9-1- مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها در زمینۀ خسارات زیست‌محیطی ناشـی حمـل و نقـل فرامرزی 199

4-9-2-اشکال جبران خسارت دربارۀ خسارت‌های زیست‌محیطی ناشی از پسماندها 202

4-10-ضعف در ساختار تشکیلاتی سازمان حفاظت محیط‌‌زیست در راستای امکان نظارت بهینه بر حسن اجرای قانون 205

4-11-جمع بندی 206

فصل پنجم: بررسی پیامدهای تغییرات اقلیمی و محیط‌‌زیستی در نظام بین‌المللی حقوق بشر 211

5-1-مقدمه 211

5-2-تعاریف مربوط به تغییرات اقلیمی 214

5-2-1-اقلیم 214

5-2-2- تغییر اقلیم ناپایدار یا گذرا 214

5-2-3- تغییرات اقلیمی 215

5-3-دلایل اصلی تغییرات اقلیمی 216

5-3-1-گازهای ‎‌گلخانه‌ای 217

5-3-2-هواریزه‌ها 219

5-3-3-تغییر در ضریب انعکاس زمین 220

5-3-4-آلودگی حرارتی 221

5-3-5-بهره برداري از زمين 221

5-4- مهم‌ترین تأثیرات و تبعات تغییر اقلیم بر امنیت جهانی و حقوق بشر 222

5-4-1- ایجاد جنگ و درگیری 222

5-4-2- تهدید منابع آب و غذا 222

5-4-3- تأثیر بر گسترش فقر 223

5-4-4-تأثیر بر مهاجرت‌های درون و برون مرزی 223

5-4-5- تأثیر بر مرزهای جغرافیایی سیاسی 224

5-4-6- تهدید سلامت بشر و گسترش بیماریهای واگیردار و خطرناک 224

5-5-تأثیرات تغییرات آب وهوائی بر امنیت بین‌المللی 225

5-6-اقدامات جامعه بین‌المللی در مقابله با تغییرات اقلیمی 228

5-6-1-اولین کنفرانس جهانی اقلیم (1979( 228

5-6-2-قطعنامه 53/43 ملل متحد (1988) 229

5-6-3-تشکیل هیأت بین دولتی تغییرات اقلیمی (1988) 229

5-6-4-دومین کنفرانس جهانی اقلیم (1990) 230

5-6-5-ایجاد کنوانسیون ملل متحد راجع به تغییرات اقلیمی توسط کمیته مذاکره کننده بین دولتی (1992( 230

5-6-6-کنفرانس اعضای کنوانسیون ساختاری سازمان ملل راجع به تغییرات اقلیمی 232

5-6-7-پروتکل کیوتو (1997) 233

5-6-8-برنامه اقدام بالی (2007) 234

5-7-بررسی اجمالی اسناد بین‌المللی موجود در مقابله با تغییرات اقلیمی 235

5-7-1-کنوانسیون 1985 وین راجع به حمایت از لایه ازن و پروتکل مونترال 236

5-7-2-کنوانسیون ساختاری سازمان ملل متحد راجع به تغییرات اقلیمی و پروتکل کیوتو آن 237

5-7-2-1- کنوانسیون سازمان ملل متحد دربارۀ تغییرات آب و هوا 237

5-7-2-2- پروتکل کیوتو 238

5-7-3-دستور کار 21 240

5-7-4-قطعنامه‌‌های سازمان ملل متحد 241

5-7-5-قطعنامه‌‌های شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد 243

5-7-6-توافقنامه پاریس2015، نخستین توافق اقلیمی جهان 248

5-7-7-تغییرات اقلیم و اثرات رژیم حقوقی توافقنامه پاریس بر توسعه و منافع ملّی 249

5-7-8-ششمین گزارش هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم 252

5-8-بررسی اجمالی نقش سازمان‌های بین‌المللی در مقابله با تغییرات اقلیمی 255

5-8-1-سازمان‌های بین‌المللی دولتی 256

5-8-1-1-سازمان ملل متحد 256

5-8-1-2- سازمان جهانی هواشناسی (WMO) 263

5-8-1-3-سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) 263

5-8-1-4- اتحادیه اروپا 264

5-8-2-سازمان‌های بین‌المللی غیردولتی 265

5-9-جمع بندی 267

فصل ششم: تلاش‌های سازمان ملل متحد برای مبارزه با بیابان‌زایی 271

6-1-مقدمه 271

6-2-تعاریف 273

6-2-1- بیابان 273

6-2-2-کویر 275

6-2-3- تعریف بیابان‌زدایی 276

6-2-4- تعریف بیابان‌زایی 276

6-3- ویژگی‌های آب وهوایی مناطق بیابانی 277

6-3-1- بارندگی 278

6-3-2-دما 278

6-3-3-رطوبت و تبخیر 279

6-3-4- باد 279

6-4- علل ایجاد بیابان‌ها 280

6-4-1-گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید 280

6-4-2-فشار زیاد جنب قاره‌ای 281

6-4-3-جریان‌های آب سرد ساحلی 281

6-4-4-دوری از منبع رطوبتی (دریا) و وجود کوهستان 281

6-5- عوامل مؤثر بر بیابان‌زایی 282

6-5-1- عوامل انسانی و نقش آن در بیابان‌زایی 282

6-5-1-1-عوامل جمعیت 282

6-5-1-2-عوامل اجتماعی 284

6-5-1-3-عوامل فرهنگی 285

6-5-1-4-عوامل اقتصادی 286

6-5-2- عوامل طبیعی و نقش آن در بیابان‌زایی 287

6-5-2-1-عوامل اقلیمی 287

6-5-2-2-عوامل زمینی 287

6-6-بیابان‌زایی مهم‌ترین چالش پیش روی بشر در قرن حاضر 287

6-7-وضعیت بیابان‌زایی در ایران 290

6-8- آثار و پیامدهای بیابان‌زایی 294

6-8-1- پیامدها در سطح محلی و ملّی 295

6-8-2- پیامدهای در سطح جهانی 297

6-9- راهکارهای کنترل بیابان‌زایی 301

6-10-اقدامات فائو در راستای مقابله با بیابان‌زایی و خشکسالی در ایران 308

6-11-شعار روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی و خشکسالی سال 1402 اهمیت حقوق زنان در مدیریت پایدار سرزمین 310

6-12-کمیته بررسی و اجرای کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی 314

6-13- قوانین و مقررات حاکم 315

6-13-1- شکلگیری و تصویب کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی ملل متحد 315

6-13-2-کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با بیابان‌زایی 319

6-13-3- اهداف کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل متحد 321

6-13-4- اصول و قواعد کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی ملل متحد 324

6-13-5- برنامه 2030 توسعه پایدار برای مبارزه با بیابان‌زایی 326

6-14-قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی ملل متحد 329

6-15-قطعنامهها و اقدامات سازمان ملل متحد 333

6-15-1-اجرای برنامه اقدام برای مبارزه با بیابان‌زایی در منطقه سودان-ساحلی 333

6-15-2-اقدامات مبارزه با بیابان‌زایی در منطقه ساحلی 334

6-15-3-اهداف یک دهه سازمان ملل متحد برای بیابان‌ها و مبارزه با بیابان‌زایی 336

6-15-4-کنفرانس سازمان ملل متحد در زمینه بیابان‌زایی 29 اوت تا 9 سپتامبر 1977 338

6-15-5-قطعنامه تصویب شده توسط مجمع عمومی 44/172. برنامه اقدام برای مبارزه با بیابان‌زایی 343

6-15-6- قطعنامه تصویب مجمع عمومی در تاریخ 22 دسامبر 2015 346

6-15-7-قطعنامه A / Add / 67/211اجرای کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با بیابان‌زایی در کشورهایی که دچار خشکسالی شدید و یا بیابان‌زایی هستند، بویژه در آفریقا 350

6-16- ارزیابی و آسیبشناسی طرحهای مقابله با بیابان‌زایی در ایران 354

6-17-جمع بندی 355

منابع 359

اصطلاحات 383

نمایه 38