آثار معماری و استقرارگاههای بشری در دامن طبیعت متولد و با گذشت ایام توسعه و تحول مییابند. فلات مرکزی ایران آثار تمدنی بسیاری را در خود جای داده که هر کدام زیستگاه گروهی از اجتماعات بشری در ادوار کهن بودهاند. از این میان شهرهای نامداری نیز سر برآوردهاند که نقش بی‌بدیلی در تاریخ و تمدن این سرزمین عهدهدار بودهاند. به‌رغم کثرت شهرهای باستانی ایران، پژوهشهای مرتبط با تاریخ تحولات آن‌ها بسیار اندک است. عجیب آن‌که حتی بافتهای تاریخی شهرهای باستانی، که هنوز حیات در آن‌ها جریان دارد، نیز با غفلت پژوهشگران، در مسیر تخریب و انهدام قرار گرفتهاند. یکی از شهرهای بسیار مشهور، نطنز است که در تحولات تاریخی فلات مرکزی کشور ایران نقشی کلیدی داشت‌. شرایط مطلوب زیست اقلیمی منطقه نطنز، جایگاه آن در شبکه ارتباطی جنوب به فلات مرکزی و به‌ویژه دو شهر استراتژیک کاشان و اصفهان، زمینۀ شکل‌یابی استقرارگاههای متعدد و آثار معماری متنوع و ارزشمندی را فراهم آورده است. وجود محوطه های باستانی پیش از اسلام (نظیر سایت باستانی اریسمان، آتشکده، قلعه، کاریزها) و آثار ادوار اسلامی در عرصه شهر (مانند مسجد جمعه، مجموعه شیخ عبدالصمد و مجموعه هایی از بناهای تاریخی عام‌المنفعه، تجاری و مسکونی)، ضمن آن‌که بر استمرار اهمیت این منطقه و شهر نطنز از ادوار پیش از تاریخ تا زمان حاضر حکایت دارد، این شهر را به یکی از ارزشمندترین استقرارگاههای باستانی کشور تبدیل کرده است. با این همه، مطالعات مرتبط با علل مؤثر بر شکل‌یابی و توسعه فضاهای شهری و نظام فضایی آن نیز بسیار اندک است. بدین سبب، نگارندگان برآن شدند تا ضمن به رهگیری از منابع مکتوب و نتایج مطالعات میدانی تحولات فضاهای این شهر را مطالعه کنند. در واقع، پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه میشود، در پی آن بود تا به پرسشهایی در زمینۀ سابقه سکونت در شهر نطنز، عوامل موثر بر شکل‌یابی و روند توسعه و تحول آن، الگوی حاکم بر سازمان فضایی و ساختار اجتماعی شهر در دوران اسلامی پاسخ گوید. به‌رغم موانع متعدد انجام پژوهشهای میدانی (نظیر تعدد و تنوع آثار باستانی، تخریب شدید و شواهد معماری و بافت تاریخی و ...) نگارندگان توانستند با بهره‌گیری از مساعدتهای مسئولین محلی و تعدادی از فرهنگ‌پژوهان بومی بر این مشکل فایق آیند

مقدمه

فصل اول: بسترهای شکل‌یابی توسعه شهر نطنز ۵

الف) بسترهای جغرافیایی ۵

۱. جغرافیای طبیعی ۵

۲. جغرافیای انسانی ۱۵

ب) بسترهای تاریخی شکل‌یابی و توسعه شهر نطنز ۲۰

۱. وجه تسمیه ۲۰

۲. نطنز در منابع مکتوب ۲۱

۳. نطنز در دوران پیش از تاریخ ۳۰

۴. نطنز در دوران تاریخی ۳۷

۵. نطنز در دوران اسلامی ۳۸

نتیجه فصل ۵۱

فصل دوم: فضاهای شهری و بافت تاریخی نطنز ۵۳

مقدمه ۵۳

الف) فضاهای شهری ۵۳

۱. تاسیسات دفاعی ۵۳

۲. شبکه‌های ارتباطی ۵۹

۳. محله‌های تاریخی شهر نطنز ۶۳

۴. محلات حومه‌ای شهر نطنز ۶۹

۵. گورستان‌های تاریخی شهر نطنز ۷۰

ب) سیستم‌های نامحسوس شهری ۷۳

۱. تأسیسات آب‌رسانی ۷۳

۲. تأسیسات دفع فاضلاب ۷۷

نتیجه فصل ۷۸

فصل سوم: آثار معماری در بافت تاریخی شهر نطنز ۷۹

مقدمه ۷۹

الف) بناهای حکومتی (تشریفاتی) ۸۰ 

۱. بنای باغ حرم (باغ حرم) ۸۰

۲. بنای شاهوردی بیک خلیفه ۸۰

۳. بنای شربت‌خانه ۸۱

۴. بنای گنبد باز ۸۸

ب) بناهای عام‌المنفعه ۹۰

۱. حمام‌ها (گرمابه‌ها) ۹۱

۲. آب‌انبارها ۹۷

۳. کاروان‌سراها ۱۰۵

۴. قلعه‌ها ۱۱۳

۵. سرداب‌ها ۱۲۰

ج) بناهای مذهبی ۱۲۳

۱. مساجد ۱۲۵

۲. خانقاه‌ها ۱۵۳

۳. بقعه‌ها و آرامگاه‌ها ۱۶۳

۴. حسینیه‌ها و تکایا ۱۸۸

۵. بناها و مجموعه‌های تجاری ۱۹۵

۶. بناهای مسکونی ۲۰۸

۷. واحد همسایگی و ساباط‌ها ۲۱۶

۸. عناصر طبیعی ۲۱۸

نتیجه فصل ۲۲۰

فصل چهارم: سازمان فضایی بافت تاریخی شهر نطنز ۲۱۹

مقدمه ۲۱۹

الف) تحولات فضاهای شهری ۲۱۹

۱. اهمیت و جایگاه محله‌های نطتز در ادوار مختلف با اتکاء به توزیع مکانی آثار ۲۱۹

۲. اهمیت و جایگاه محله‌های نطتز در ادوار مختلف با اتکاء به توزیع زمانی آثار ۲۲۱

ب) ویژگی‌های معماری ۲۲۴

۱. کاربری بناها ۲۲۶

۲. جهت اصلی بناها ۲۲۸

۳. جهت ورودی اصلی بناها ۲۲۹

۴. ترکیب ورودی اصلی بناها ۲۳۱

۵. خط آسمان (نظام ارتفاعی) و تراکم محدوده ۲۳۱

۶. مصالح بناها ۲۳۳ 

۷. سلامت ابنیه ۲۳۴

۸. فضاهای ورودی ۲۳۵

۹. تزئینات ۲۳۸

فصل پنجم: تحولات شهر نطنز در دوران اسلامی ۲۴۱

مقدمه ۲۴۱

الف) تحولات فضاهای شهری ۲۴۱

ب) تحولات آثار معماری ۲۵۲

۱. استحکامات دفاعی ۲۵۲

۲. فضاهای مذهبی ۲۵۴

۳. فضاهای تجاری ۲۵۴

۴. فضاهای زیستی ۲۵۶

نتیجه‌گیری ۲۷۰

منابع ۲۷۳