در نبوی معروف، پیامبر اکرم (ص) در تبار‌شناسی متون دینی، شاکله‌های اصلی و ساحت‌های گوناگون علم را به سه دستة اصلی تقسیم کردند؛ یکی از آن‌ها سنّت قائمه است که آن را به مفاهیم اخلاقی و ارزش‌های الهی تعبیر و تفسیر نمودند.

طبیعی این بود که این عرصة معرفتی همسان دیگر اضلاع متقارن، یعنی فقه و کلام به رشد و بالندگی می‌رسید؛ اما با تأسف باید گفت اخلاق در میان حوزه‌های معارف دینی عملاً رشد قابل‌ توجهی در گشودن عرصه‌های معرفتی نداشته و در تاریخ علوم اسلامی تحول دانش مسلمان‌ها به بهره‌وری لازم و کامیابی مورد نیاز جامعة دینی دست نیافته است.

 ازاین‌رو می‌بینیم که علم فقه از قرن دوم با قدرت وسیع هم در میان شیعه و هم اهل سنّت با رویکرد حدیثی آغاز شد و در ادامه هم در ساختار و هم در محتوا و روش، با توجه به مأموریتی که داشت به شکوفایی و بسط قبل قبولی رسید و به علم غالب و حاکم در مواجهه با ظرفیت‌های مختلف موجود جوامع اسلامی دست ‌یافت.

پس ‌از آن علم کلام است که آن ‌هم از قرن سوم با نگاه دفاع از عقاید دینی به مرحلة تدوین و نگارش رسید و با توجه به اختلاف‌های کلامی متعدد برون و درون دینی، توانست نه به ‌اندازة فقه، اما تا حدی به نیازهای اعتقادی جامعة دینی جوابگو باشد.

در مرحلة آخر علم اخلاق است که عملاً از قرن چهارم آن‌ هم به‌عنوان یک علم وارداتی وارد جهان اسلام شد. البته وارداتی بودن از نظر قالب و ساختار یک علم دانشگاهی و به‌ویژه با نگاه فلسفی مراد است، نه اصول اولیه و بن‌مایه‌های آن که در سنّت اسلامی به‌خوبی قابل اصطیاد و اقتباس است.

پیش‌گفتار 13

کلیات 17

جستاراول: اهمیّت و ضرورت اخلاق در ادیان 19

اخلاق صدای مشترک ادیان 19

قاعده زرین و همدلی ادیان 20

ادیان شرقی و کرامت انسان 21

ادیان ابراهیمی و تجلی خدا در انسان 23

اسلام و گنجینههای اخلاق 25

شرافت اخلاق از زاویه دیگر 30

سخن آخر 31

جستار دوم: واژهشناسی اخلاق 33

تبارشناسی 33

اخلاق یا علم اخلاق 34

هویت معرفتی 35

اخلاق صفات یا رفتار 39

الف: راز تقدم صفات بر رفتار 39

ب: اهمیّت رفتار در اخلاق 41

1- امکان سنجشپذیری 41

2- رفتارهای مخالف با صفات 42

3- اهمیّت سرنوشتساز برخی تک رفتارها 42

4- شمول اخلاق بر آداب 43

5- شمول اخلاق بر قانون 44

6- محوریت رفتار در اخلاق کاربردی و حرفهای 44

7- حکومت دینی و برنامهریزی اخلاقی 45

نظر نگارنده 45

تعریف نهایی علم اخلاق 46

جستار سوم: موضوع و هدف اخلاق 49

موضوع 49

الف: صفات اخلاقی 49

1- صفات خوب و صفات بد 50

2- حال و ملکه 50

3- گرایش و بینش 50

4- صفت با رفتار 51

ب: رفتار‌های ارزشی انسانی 51

ج: نفس انسانی 52

نظر نگارنده 53

هدف علم اخلاق 54

جمع‌بندی پایانی 56

جستار چهارم: واژه‌های همجوار 61

واقع‌گرایی اخلاقی 61

مطلق‌گرایی اخلاقی 62

نسبی‌گرایی اخلاقی 63

فلسفه اخلاق 64

انواع پژوهش‌های اخلاقی 65

اخلاق توصیفی 66

فرا اخلاق 66

اخلاق هنجاری 68

مکاتب اخلاقی 68

تقسیم نگارنده و ایدهای جدید 70

جستار پنجم: اخلاق کاربردی و حرفه‌ای 73

تاریخچه اخلاق کاربردی 73

هویت معرفتی و ساختاری 74

تعریف 74

گستره اخلاق کاربردی 75

ارتباط ساختاری با اخلاق هنجاری 75

کارکردها 75

تفاوت اخلاق کاربردی و علم اخلاق 76

ماهیت بین رشتهای 77

روششناسی 77

اخلاق حرفه‌ای 78

هویت معرفتی حرفه و اخلاق حرفهای 79

رابطه اخلاق کاربردی و حرفه‌ای 80

جایگاه اصل، ارزش و کد 81

مأموریتهای این دو علم 82

جستار ششم: تاریخچه مطالعات اخلاقی 85

مراحل حرکت علم اخلاق 86

مغرب زمین 86

جهان اسلام 89

ه: اخلاق کاربردی 96

مطالعات اخلاقی در ایران معاصر 98

ساختار و منابع 101

جستارهفتم: منابع، مبادی و مراحل اخلاق 103

وحی 103

الف- مفاهیم اخلاقی در قرآن 104

ب- مفاهیم اخلاقی در حدیث 105

عقل 107

فطرت 113

وجدان 116

نیت 117

مراحل فرآیند اخلاقی 118

جستار هشتم: مسئولیت اخلاقی 121

تاریخچه بحث 121

هویت معرفتی 122

شرایط مسئولیت‌های اخلاقی 123

گستره چهار ضلعی مسئولیت‌های اخلاقی 123

1- در مقابل خدا (اخلاق بندگی) 124

2- در مقابل خویشتن (اخلاق فردی) 125

3- در مقابل جامعه (اخلاق اجتماعی) 125

4- در مقابل طبیعت (اخلاق زیست محیطی) 126

جمعبندی پایانی 127

مدل کاملتر انواع مسئولیت 128

جستار نهم: انواع رویکردهای اخلاقی 131

الف- انواع غایت اخلاقی 131

ب- انواع متعلق اخلاقی 132

ج- انواع محتوای اخلاقی 132

د- انواع روش اخلاقی 133

1- اخلاق نقلی ( درون دینی) 133

2- اقسام منابع نقلی 135

2- اخلاق عقلی( فلسفی) 136

3- اخلاق عرفانی (سلوکی) 139

4- اخلاق ترکیبی 142

جمع‌بندی نهایی 143

اخلاق و دیگر علوم 145

جستار دهم: علم اخلاق و علوم انسانی 147

علم اخلاق و علوم انسانی 148

اخلاق و حقوق 148

اخلاق و تربیت 153

اخلاق و روان شناسی 156

جستار یازدهم: علم اخلاق و علوم اسلامی 163

ارتباط فقه و اخلاق 164

موارد تمایز 164

مصادیق چهارگانه افعال اخلاقی 169

آداب و اخلاق 171

تفاوت‌های اخلاق و آداب 172

اخلاق و علم کلام 175

تأثیر متقابل 175

تأثیر کلام بر اخلاق 177

اخلاق و دین 179

جستار دوازدهم: اخلاق دینی و اخلاق انسانی 181

ارتباط در اشتقاق و سازگاری 181

ارتباط در قلمرو 182

1- تعارض مانند تفکر کمونیستی و ضد کلیسائی 182

2- تمایز مانند رویکرد ایمان‌گرایی کرکگارد 183

3- تعامل مانند رویکرد ادیان الهی 185

4- تزاحم مانند رویکرد اخلاق سکولار 185

ادله اخلاق سکولار 186

1. اولویت اخلاق بر دین 187

2. اختلاف در خاستگاه 190

3. ناسازگاری معرفتی 192

4. اختلاف در گستره 194

اختلاف در غایت 197

ارزیابی پایانی اخلاق سکولار 198

جستار سیزدهم: مبانی نظام اخلاقی اسلام 203

اهمیّت نظام اخلاقی 203

هویت معرفتی نظام اخلاقی 205

1- تعریف به هدف 205

2- عامل هماهنگکننده 206

نظر نگارنده 207

رابطه ارگانیکی دین و اخلاق 208

مبانی نظام اخلاق اسلام 209

1- مبنای دین شناختی (جنبه‌های فرا بشری) 209

2- مبنای هستی شناختی (واقع‌گرایی اخلاقی) 211

3- مبنای انسان شناختی (جامعیّت و اعتدال) 212

4- مبنای انسان شناختی (حسن فعلی و حسن فاعلی) 212

5- مبنای روش شناختی (قابلیتهای تبیین) 213

جستار چهاردهم: کارکردهای دین در اخلاق 215

1- کارکرد معنا شناختی (تبیین تصوری و تصدیقی) 216

الف: ایضاح تصوری 216

ب: ایضاح تصدیقی 217

2- کارکرد انسان شناختی (ارائه الکو) 219

3- کارکرد اجتماعی (زمینهساز اجرا) 220

4- کارکرد فرا طبیعی (قداست بخشی به اخلاق) 223

5- کارکرد غایت شناختی (ارائه هدف غایی در اخلاق) 224

6- کارکرد روانشناختی (ضمانت اخروی) 225

7- کارکرد معنوی ( مدیریت قوای انسانی ) 226

متون علم اخلاق 229

جستار پانزدهم: متون علم اخلاق 231

مکارمالاخلاق طبرسی 232

محتوا و ساختار کتاب 232

تهذیبالاخلاق و تطهیرالاعراق ابوعلی مسکویه 233

محتوا و ساختار کتاب 234

اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی 237

محتوی و ساختار کتاب 238

المحجةالبیضاء فی تهذیبالاحیاء فیض کاشانی 238

محتوی و ساختار کتاب 239

آئین اخلاق در قرآن عبدالله دراز 240

محتوی و ساختار کتاب 241

فهرست منابع 245