کتاب حاضر، صرف نظر از اینکه یک کتاب آموزشی جهت یادگیری مبانی علم ژئومرفولوژی است، به عنوان چارچوب و شیوه نامه‌ای جهت تولید محتواهای آموزشی در سامانه ملیسان نوشته شده است. و در آن، ضمن معرفی سامانه آموزشی ملیسان، به امکاناتی که این سامانه در اختیار استاد و دانشجو قرار خواهد داد و همچنین قابلیت‌های سامانه در توانمندسازی و مهارت آموزی نیروی متخصص و ایجاد ارتباط بین بخش آموزش، به ویژه دانشگاه، و بخش صنعت اشاره مختصری شده است.

ملیسان (مـدیریت و لـذت یـادگیری در سامانه آموزش نـوین) سامانه‌ای است که به منظور ارتقای سطح کیفی آموزش طراحی شده و در نظام آموزشی دانشگاهی یا آکادمیک، نقش دستیار استاد را برعهده می‌گیرد. این سامانه ضمن مدیریت نمودن محتوای دروس و وظایفی که به دانشجو محول می‌شود، تلاش می‌کند تا با فراهم نمودن بستری جذاب و سرگرم کننده، ضمن تقویت مهارت‌های نوشتاری و قدرت تحلیل دانشجو، به تدریج با توجه به فعالیت‌ها و ویژگی‌های رفتاری دانشجو یا حتی کارمندی که در دوره توانمند سازی شرکت کرده است، تصویر نسبتاً روشنی از توانمندی، وظیفه شناسی و روحیه انجام کار تیمی دانشجو یا کارمند در اختیار استاد یا مدیران بخش اجرا قرار می‌دهد، تا با توجه به تحلیل‌های انجام شده توسط سامانه، به معرفی دانشجویان مستعد به بخش صنعت پرداخته شود و یا فرآیند به کارگیری نیروی انسانی توسط مدیران، مبتنی بر شایسته سالاری و ظرفیت‌های بالقوه ای که سامانه شناسایی نموده است، باشد و بهره وری در حوزه تحت مدیریت‌شان با انتخاب افراد شایسته و مستعد افرایش یابد.

پیشگفتار 1

تشکر و قدردانی 5

سخنی با دانشجو 7

سخنی با استاد 11

فصل اوّل:  نقطه آبی کمرنگ 19

درس اوّل

آشنایی با علم ژئومرفولوژی 21

1 -1- اصطلاح شناسی یا ترمینولوژی ژئومرفولوژی 23

1 -2- تعریف ژئومرفولوژی 24

1 -3- زمین‌چهر یا زمین‌ریخت در مطالعات ژئومرفولوژی 25

1 -4- فرآیندهای ژئومرفولوژی 25

1 -5- تاریخچه علم ژئومرفولوژی 26

1 -6- ارتباط ژئومرفولوژی با سایر علوم در منابع طبیعی 29

1 -7- تفاوت ژئومرفولوژی با برخی از شاخه‌های علوم طبیعی 31

1-7-1- تفاوت ژئومرفولوژی با زمین‌شناسی 31

1-7-2- تفاوت ژئومرفولوژی با جغرافیا 32

1-7-3- تفاوت ژئومرفولوژی با توپوگرافی و کارتوگرافی 32

درس دوّم

زمیـن در فـضـا 37

2 -1- مقدمه 39

2 -2- انواع حرکت‌های زمین 40

2 -2-1- حرکت وضعی زمین 42

2 -2-2- حرکت انتقالی زمین 45

2 -2-3- حرکت تقدیمی محور زمین 47

2 -2-4- حرکت رقص محوری 50

2 -2-5- حرکت‌های دیگر زمین 51

درس سوّم

ویژگی‌های فیزیکی زمین 55

3- 1- مقدمه 57

3- 2- زیستکره یا بیوسفر 58

3- 3- هواکره یا اتمسفر 59

3- 4- آب کره یا هیدروسفر 65

3- 5- سنگ‌کره یا لیتوسفر 67

3-5 -1- شکل زمین 69

3-5 -2- نقطه ژئودزی 72

درس چهارم

لرزه‌شناسی و مطالعه ساختار درونی زمین 79

4- 1- مقدمه 81

4- 2- آشنایی با برخی اصطلاحات 82

4-2 -1- زمین‌لرزه (Earthquake) 82

4-2 -2- لرزه‌شناسی (Seismology) 82

4-2 -3- کانون زلزله یا کانون ژرفی (Hypocenter) 83

4-2 -4- مرکز سطحی زلزله یا رومرکز زمین‌لرزه (Epicenter) 84

4- 3- انواع امواج زلزله (Seismic waves) 85

4-3- 1- امواج درونی (Body waves) 85

- امواج P یا امواج اولیه (Primary waves, P_wave) 85

- امواج S یا امواج ثانویه (Secondary waves, S_wave) 85

4-3- 2- امواج سطحی(Surface waves) یا امواج بلند 87

- امواج ریلی (Rayleigh waves) 87

- امواج لاو (Love waves) 87

4- 4- ابزار ثبت امواج زلزله 88

4- 5- انواع مقیاس‌های اندازه‌گیری زلزله 90

4-5- 1- مقیاس شدّت مرکالی (Mercalli intensity scale) 90

4-5- 2- مقیاس بزرگی ریشتر (Richter magnitude scale) 92

4-5- 3- مقیاس بزرگای گشتاوری (Moment magnitude scale) 93

4-5- 4- مقایسه شدت و بزرگی زلزله 94

4- 6- ساختار درونی زمین 95

4-6- 1- پوسته زمین (Earth's crust ) 96

4-6- 2- گوشته یا جبه (Mantle) 98

4-6- 3- هسته زمین (Earth's core) 99

4- 7- ناپیوستگی یا گسستگی‌های ساختار زمین 100

فصل دوّم: ژئومرفولوژی ساختمانی 105

درس پنجم

فرآیندهای  کوهزایی و خشکی‌زایی 107

5- 1- مقدمه 109

5- 2- کوهزایی (Orogenesis Orogeny; ) 110

5- 3- خشکی‌زایی (Epirogenic movement) 113

5- 4- نظریه ایزوستازی یا تعادل ایزوستاتیک (Isostasy or Isostatic equilibrium) 115

5-4-1- مدل ایری- هیزکانن 116

5-4-2- مدل پرات- هایفورد 117

5-4-3- مدل ونینگ مینز یا مدل خمشی 118

درس ششم

نظریه‌های کوهزایی و خشکی‌زایی 123

6 -1- تئوری انقباض پوسته زمین (Contraction Theory) 125

6 -2- نظریه اشتقاق یا رانش قاره‌ها (Continental drift) 127

6 -3- نظریه جریان‌های همرفتی گوشته زمین (Mantle Convection Theory) 128

6 -4- فشارهای جانبی (نظریه آرگان) 130

6 -5- ژئوسنکلینال یا زمین‌ناودیس 131

6 -6- نظریه تکتونیک صفحهای یا زمین‌ساخت صفحهای 135

-مرز صفحات همگرا یا تصادمی (Convergent plate boundary) 138

-مرز صفحات واگرا یا مراکز انتشار (Divergent plate boundary) 139

-مرز دگرگونی تدریجی یا گسل امتداد لغز (Transform plate boundary) 140

درس هفتم

طبقه‌بندی سنگ‌ها از دیدگاه زمین‌شناسی 145

7 -1- مقدمه 147

7 -2- طبقه‌بندی سنگ‌ها (دیدگاه زمین‌شناسی) 149

7-2-1- آذرین (Igneous Rocks) 149

7-2-2- سنگ‌های دگرگونی (Metamorphic Rocks) 151

7-2-3- سنگ‌های رسوبی (Sedimentary Rocks) 154

- تخلخل (Porosity) 156

- نفوذپذیری (Permeability) 156

7 -3- چرخه سنگ (Rock cycle) 158

درس هشتم

طبقه‌بندی سنگ‌ها از دیدگاه ژئومرفولوژی و ساخت‌های اولیه و ثانویه بر روی سنگ‌ها 161

8- 1- طبقه‌بندی سنگ‌ها (دیدگاه ژئومرفولوژی) 163

8- 2- ساخت‌های اولیه و ثانویه 164

8- 2-1- ساخت‌های اولیه (Primitive Structure) 164

8- 2-2- ساختهای ثانویه (Pene-primitive Structure) 164

8- 3- ساخت‌های اولیه بر روی سنگ‌ها 165

8- 3-1- ساخت‌های اولیه سنگ‌های متبلور یا بلورین (Crystalline structure) 165

8- 3-2- ساخت‌های اولیه سنگ‌های آتشفشانی (Volcanic Structure) 166

- ماگما 167

- انواع فوران‌های آتشفشانی 168

- نمایه شدت فوران آتشفشان (VEI) 172

- پراکنش مخروط‌های آتشفشانی ایران 173

درس نهم

ساخت‌های اولیه سنگ‌های رسوبی 177

9- 1- مقدمه 179

9- 2- شرایط رسوبگذاری در لایه‌های رسوبی 180

9- 2-1- شرایط بیوستازی 180

9-2-2- شرایط رگزستازی 181

9- 3- انواع ساخت‌های رسوبی با توجه به موقعیتشان در میدان فشاری 181

9- 3-1- ساخت تک شیب (Monocline Structure) 181

9- 3-2- ساخت‌های چین خورده (Folded structures) 182

9- 3-3- ساخت‌های گسل خورده (Faulted structures) 183

- گسل عادی یا نرمال (Normal Fault) 183

- گسل معکوس (Reverse Fault) 185

- گسل امتداد لغز (Strike-Slip Fault) 186

- هورست و گرابن (Horst and Graben) 188

- نیمه گرابن (Half-Graben) 189

9- 4- نشانه‌های وجود گسل 190

9- 4-1- آیینه گسل یا خش لغز 190

9- 4-2- جابجاشدگی 190

9- 4-3- تکرار یا حذف لایه‌ها 191

9- 4-4- برش و گوژ گسلی 191

9- 4-5- سیلیسی شدن و تشکیل کانی‌ها 191

9- 5- اهمیت شناخت گسل‌ها 191

9- 6- درزه و شکاف (Joint, Diaclase) 192

9- 6-1- درزه و شکاف‌های تکتونیکی 194

9- 6-2- درزه و شکاف‌های غیرتکتونیکی 194

9- 7- اهمیت شناخت درزه و شکاف‌ها و تراکم آن‌ها 195

فصل سوم: ژئومرفولوژی مناطق خشک و بیابانی 199

درس دهم

آشنایی با واحد، تیپ و رخساره‌ها در ژئومرفولوژی 201

10- 1- مقدمه 203

10- 2- واحد ژئومرفولوژی (Geomorphological Units) 204

- ویژگی‌های واحدهای اصلی ژئومرفولوژی 204

10- 3-  تیپ‌های ژئومرفولوژی (Geomorphological Types) 205

10- 3- 1- تیپ‌های اصلی هر کدام از واحدهای ژئومرفولوژی 205

10- 3- 2- زیر تیپ‌ها 205

10- 4- رخساره‌های ژئومرفولوژی (Geomorphological facies) 207

10- 5- واحد کوهستان Mountainous Unit 207

10- 5 -1- اجزای مختلف ناهمواری‌های واحد کوهستان (تیپ کوه، تپه و اینسلبرگ) 208

10- 5- 1 -1 - یال یا خط الراس (Ridgeline, Drainage divide) 208

10- 5- 1 -2 - دره، خط القعر یا ژرفگاه 209

10- 5- 1 -3 - دامنه (Slope) 210

10- 5 -2- تقسیم بندی دامنه‌ها 211

10- 5-2-1- انواع دامنه براساس انطباق شیب لایه‌ها با شیب توپوگرافی زمین 211

- دامنه موافق 212

- دامنه مخالف 212

10- 5-2-2- انواع دامنه با توجه به تغییر در شیب و جنس سنگ 213

- دامنه ساده 213

- دامنه مرکب 213

10- 5-2-3- انواع دامنه با توجه به فرسایش و تعادل خاک برروی شیب دامنه 214

- دامنه منظم (Regular Slope) 214

- دامنه نامنظم (Irregular Slope) 215

- دامنه ریشتر(Richter Slope) 215

درس یازدهم

معرفی واحد دشت سر 219

11- 1- دشت سرها 221

11- 1-1- باجادا یا باهادا 222

11- 1-2- دشتگون یا پنه‌پلین 223

11- 1-3- پدیپلین یا دشت سنگفرشی 224

11- 2- عوامل مؤثر در شکل‌گیری دشت سرها (دشت‌سرسازی یا پدیمانتاسیون) 226

11- 3- نظریه‌های تشکیل دشت سرها یا گلاسی ها 227

11- 4- تقسیم بندی دشت سرها 228

11- 4-1- تقسیم بندی دشت سرها براساس عوامل توپوگرافی و موقعیت مکانی 228

11- 4-2- تقسیم بندی براساس ضخامت رسوبات و شکل ناهمواری‌ها 229

11- 5- مقایسه تیپ‌های مختلف دشت سر از نظر شیب، تراکم آبراهه، عمق آبرفت و... 230

11- 6- آشنایی با چند اصطلاح 231

11- 6-1- مونادنوک 231

11- 6-2- سنگفرش بیابان یا رِگ 232

درس دوازدهم

معرفی واحد پلایا 237

12- 1- مقدمه 239

12- 2- ویژگی‌های پلایا 240

12- 3- اسامی پلایا در مناطق مختلف جهان 241

12- 4- طبقه‌بندی پلایاها بر اساس منشأ تشکیل 242

12- 5- نکاتی در خصوص پلایاهای ایران 243

12- 6- تیپ‌های واحد پلایا 244

12- 6-1- تیپ جلگه رسی و رخساره‌های آن 245

12- 6-2- تیپ حاشیه مرطوب و رخساره‌های آن 246

12- 6-3- تیپ کویر و رخساره‌های آن 247

12- 6-3-1- سطوح کویری شوره‌زار یا سبخا 248

12- 6-3-2- سطوح کویری رسی کربناته (دَغ یا Clay pan) 248

12- 6-4- تیپ دریاچه کویری 250

12- 6-5- تیپ ناهمواری‌های عینکی 250

فصل چهارم: ژئومرفولوژی دینامیک (فرآیندهای بیرونی) 253

درس سیزدهم

     ژئومرفولوژی دینامیک و فرآیند فرسایش 255

13- 1- تعریف فرسایش 257

13- 1-1- فرسایش‌پذیری 259

13- 1-2- فرسایندگی 259

13- 1-3- فرسایش مجاز یا فرسایش قابل قبول 260

13- 2- تقسیم بندی فرسایش 261

13- 2-1- فرسایش زمین‌شناسی یا فرسایش طبیعی 263

- هوازدگی و تأثیر آن بر تسطیح سطح زمین 264

13- 2-2- فرسایش تسریعی 269

13- 3- برخی از عوامل تشدید کننده فرسایش در ایران 269

درس چهاردهم

انواع اشکال فرسایش آبی 275

14- 1- مقدمه 277

14- 2- تقسیم بندی اشکال فرسایش آبی 278

14-2- 1- فرسایش قطره بارانی )پاشمانی یا پرتابی) 281

14-2- 2- فرسایش سطحی یا ورقهای 283

- علائم و نشانه‌های فرسایش ورقهای 285

14-2- 3- فرسایش شیاری 287

14-2- 4- فرسایش بین شیاری 289

14-2- 5- فرسایش خندقی یا گالی 290

14-2- 6- فرسایش سیلابی 293

14-2- 7- فرسایش بدلند 294

14-2- 8- فرسایش کنار رودخانهای 296

- عوامل تشدید کننده فرسایش کنار رودخانه‌ای 297

14-2- 9- فرسایش تونلی 300

- شرایط ایجاد فرسایش تونلی 301

14-2- 10- فرسایش پاسنگی یا ستونی 302

درس پانزدهم

آشنایی با اصطلاحات فرسایش بادی 305

15- 1- مقدمه 307

15- 2- آشنایی با برخی اصطلاحات 308

15- 2-1- باد 308

15- 2-2- باد متغیر 310

15- 2-3- باد آرام 310

15- 2-4- فرسایش بادی 311

15- 2-5- سرعت و جهت باد 311

15- 2-6- باد غالب 315

- گلباد 315

15- 2-7- باد فرساینده 317

- گلباد مؤثر 317

15- 2-8- سرعت آستانه فرسایش بادی 319

15- 2-9- نسبت رسوب دهی یا نسبت تحویل رسوب (SDR) 322

درس شانزدهم

دینامیک فرسایش باد 325

16- 1- دینامیک فرسایش بادی 327

16- 2- روش‌ها و ابزارهای اندازه‌گیری فرسایش بادی 332

16- 2-1- روش اندازه‌گیری نسبت شن و سنگریزه به جا مانده در سطح زمین به عمق خاک 333

16- 2-2- انواع تله‌های رسوبگیر جهت اندازه‌گیری رسوبات خزشی، جهشی و معلق 334

16- 3- روش‌های برآورد فرسایش بادی 338

16- 3-1- طبقه‌بندی مدل‌ها از دیدگاه مطالعات منابع طبیعی 338

16- 3-2- معرفی برخی از مدل‌های کاربردی در مطالعات فرسایش بادی 340

16- 3-2-1- مدل اولیه برآورد فرسایش بادی 340

16- 3-2-2- معادله تجربی برآورد فرسایش بادی (مدل WEQ) 340

16- 3-2-3- سامانه پیش بینی فرسایش بادی یا WEPS 341

16- 3-2-4- مدل تجربی اریفر 343

منابع: 347

پیوست‌ها

پیوست آ. معرفی سامانه ملیسان 355

آ-1-تاریخچه ملیسان 355

آ-2-ساختار ملیسان 356

آ-3-چشم انداز و مأموریت ملیسان 357

آ-4-شیوه‌های آموزشی 358

آ-5-قابلیت های ارتباط با صنعت 359

آ-6-قابلیت های پژوهشی ملیسان 360

آ-7-نیازهای آموزشی از منظر استاد 361

آ-8-قابلیت های سامانه برای استاد 362

آ-9-نیازهای آموزشی از منظر دانشجو 363

آ-10-قابلیت های سامانه برای دانشجو 364

آ-11-نیازهای آموزشی از منظر ارتباط با صنعت 365

آ-12-قابلیت های سامانه برای بخش صنعت 366

آ-13-ذی نفعان 367

آ-14-مقایسه قابلیت‌های آموزشی 368

پیوست ب. جداول امتیازدهی مدل تجربی اریفر1 و اریفر2 371

پیوست ج. واژه نامه و اصطلاحات تخصصی 379

پیوست د. نمایه 393